نقش اقتصاد در تحولات سیاسی عصر هارون الرشید

چکیده: حکومت عباسیان بنا به دلایلی در سال های خلافت هارون الرشید (170-193ه.ق) به اوج رونق اقتصادی خود رسید و این دوره به عصر طلایی عباسیان شهرت یافت، بغداد مرکز خلافت عباسیان به کانون بزرگ تجارت و اقتصاد جهان اسلام مبدل شد؛ اما خلیفه هارون الرشید به اقدامات اقتصادی دست زد که می توانست پیامد های گسترده ای داشته باشد. این اقدامات علاوه بر افزایش هزینه های خلافت عباسیان، موجبات نارضایتی مردمان برخی مناطق تحت نفوذ را نیز به دنبال آورد، چنان که با وجود رونق اقتصادی دولت عباسیان، قلمرو این خلافت به رغم یک پارچگی، از خراسان بزرگ تا شمال آفریقا و از ارمنستان تا یمن دچار آشوب شد. در پژوهش حاضر سعی بر این است که جنبه های مختلف شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه ی اسلامی اعم از تجارت، کشاورزی، صنایع و معادن و مالیات را در سال های خلافت هارون الرشید (170-193ه.ق) مورد بررسی قرار داده تا بتوان با تکیه بر نتایج این مطالعه و تحلیل نقش اقتصاد در تحولات سیاسی، درکی درست از علل این تحولات داشته باشیم. از مهم ترین اهداف این پژوهش از یک سو شناخت و توصیف وضعیت اقتصادی حاکم بر جامعه ی اسلامی در سال های خلافت هارون الرشید، هم چنین مطالعه و بیان سیاست های اقتصادی این خلیفه ی مقتدر عباسی در زمینه های تجارت، مالیات و کشاورزی که ارتباط دقیقی با وقایع تاریخی و تحولات سیاسی این دوره دارد، می باشد. از مهم ترین دست آوردها و نتایج این پژوهش برای دانش پژوهان و محققان ارائه ی توصیفی از شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه ی اسلامی در زمینه های کشاورزی، تجارت، مالیات، صنایع و معادن در سال های خلافت هارون، هم چنین ارائه ی اطلاعاتی جامع پیرامون سیاست های اقتصادی هارون الرشید در باب کشاورزی، تجارت و مالیات و بیان اقدامات او برای شکوفایی این دسته از ارکان اقتصاد بوده است. هم چنین بیان این مطلب که در زمان خلافت هارون تمرکز سیاسی و اقتصادی شدیدی در خلافت عباسیان به خصوص در سال های وزارت برمکیان به وجود آمد که این تمرکز اقتصادی، ثروتمندی دولت عباسیان را به دنبال آورده و منجر به تحکیم قدرت سیاسی این حکومت شد. هارون الرشید که هدفش تحکیم پایه های قدرت عباسیان بود تلاش نمود با جمع آوری هر چه بیشتر مالیات خزانه ای آباد برای خود و جانشینانش ایجاد نماید تا بتواند با خطراتی که دولت عباسیان را تهدید می کرد برخورد مقتضی داشته باشد. قابل اشاره آن که با توجه به ماهیت موضوع مورد پژوهش، اطلاعات آن با استفاده از ابزارهای کتاب خانه ای، هم چون فیش و نرم افزارهای موجود و بررسی اطلاعات منابع و مقایسه ی داده های آنها در محدوده ی زمانی عصر هارون الرشید(170-193ه.ق) و قلمرو خلافت عباسیان در عصر وی گردآوری و به روش توصیفی- تحلیلی ارائه می گردد. واژه های کلیدی: اقتصاد، تحولات سیاسی، سیاست اقتصادی، هارون الرشید، برمکیان، عباسیان.